Özet
Türkiye'de şeker fabrikaları
sadece şeker üretmez. Çevrelerinde kooperatifler örgütlenir, pancarın küspesi
yem olur ve hayvancılık gelişir. Cumhuriyet, o fabrikalardan yola çıkarak tarımdan,
kooperatife, hayvancılıktan bankacılığa kadar bir sistem kurmuştur. Asıl olan
sistemin kimin elinde olacağı değil bozulmadan daha iyiye götürülmesinin
sağlanmasıdır.
Şeker Hakkında Bilgi
Şeker, besin maddelerinin en
önemlileri arasında kabul ediliyor. Şeker ya da bilimsel adıyla sakkarit, kimyasal
olarak karbon, oksijen ve hidrojen atomlarından oluşan bir
karbonhidrattır.
Şekerin birçok çeşidi ve hali
vardır. Bunları aşağıdaki tabloda gösterelim:
Bu tabloda sayılanların hepsi
dolaylı olarak aldığımız şeker türleridir. Üzüm yediğimizde glukoz, meyveleri
yediğimizde fruktoz, havuç yediğimizde sukroz, süt içtiğimizde ya da sütten
yapılmış ürünler (tereyağı, peynir, yoğurt gibi) tükettiğimizde laktoz,
patates, tahıllardan (buğday, arpa, yulaf vb) yapılmış ürünleri (ekmek,
kahvaltı gevreği, bisküvi vb) yediğimizde nişasta şekeri, et tükettiğimizde
glikojen, yeşil bitkileri yediğimizde de selüloz almış oluruz. Görüleceği gibi
şeker, tükettiğimiz her ürünün içinde farklı bileşimlerde ve yapılarda vardır.
Bu şekilde tükettiğimiz
ürünlerden aldığımız şekere ek olarak ayrıca çay, kahve ya da soğuk içecekler
gibi içeceklerde, tatlılarda, çeşitli yiyeceklerde, içkilerde tatlandırıcı
olarak kullanılan şekeri de tüketiriz.
Burada konumuz bu tür ek şeker
kullanımıdır. Yiyecek ve içeceklerde kullandığımız şeker asıl olarak glukoz ve
fruktozun bileşiminden oluşan şekerdir.
Kullandığımız Şekerin Kökeni
Tatlandırıcı olarak kullandığımız
şeker, en yaygın biçimde şekerkamışı ve şeker pancarından elde edilir. Şeker
kamışı, buğdaygiller familyasından bir bitkidir. Sıcak bölgelerde yetişir. Şeker
kamışı yetiştirmek için minimum 600 mm yıllık yağış miktarı alan tropik bir
iklim gerekir. Ortalama olarak hektar başına 100 ton kamış veya 10 ton şeker
elde edilir. Türkiye’nin iklimi şeker kamışı yetiştirmeye uygun değildir.
Şekerpancarı, ıspanakgiller
familyasından gelişimini 2 yılda gelişimini bir bitkidir. Tohumları birleşik
halde bulunur. Ortalama olarak 7 – 8 kilogram pancardan 1 kg toz şeker
elde edilir.
Mevsiminde toplanan şeker
pancarları, yıkama tesisinde iyice yıkandıktan sonra makinalarla parçalanır.
Parçalanan pancarlar, basınçlı sıcak suya atılarak özsuları çıkarılır. Elde
edilen özsu karbondioksit gazı ve kireç kaymağı ile işlenir, daha sonra sülfür
dioksitle muamele edilerek rengi açılır ve çeşitli süzgeçlerden geçirilerek
sonunda koyu bir şurup haline getirilir. Daha sonra santrifüj makinelerinde suyun
şekerden ayrılması sağlanır ve elde edilen şekerin toz şeker ya da kalıplara
dökülerek kesme şeker haline getirilmesi işlemi gerçekleştirilir. Şekerkamışından
elde edilen şekerde de yapım usulü aynıdır. Kamışlar buhar veya sıcak suyla
ıslatılarak sıkılıp özsuları çıkarılır, bundan sonra şeker pancarındaki aynı
yöntemlerle toz şeker elde edilir. Şeker yapımında kullanılan pancar ve kamış
artıkları gübre, ya da hayvan yemi olarak kullanılır.
Şeker kamışından veya şeker
pancarından elde edilen şekerlerin her ikisi de yukarıdaki tabloda değindiğimiz
sakkaroz olduğu için ikisi arasında önemli bir fark yoktur. İkisi arasındaki en
önemli fark şeker kamışından elde edilen şekerin üretim maliyetinin şeker pancarından
elde edilen şekere göre daha düşük olmasıdır.
Şeker Üretimi ve Tüketimi
Dünyada üretilen şekerin dörtte
üçüne yakın miktarı şeker kamışından dörtte bir dolayındaki kısmı da şeker
pancarından üretiliyor.
Tablo 1: Dünyada Şeker Üretimi (http://pankobirlik.com.tr/ISTATISTIKLER.pdf)
Yıllar
|
Şeker Üretimi (bin ton)
|
Pancar Şekeri (%)
|
Kamış Şekeri (%)
|
2003/2004
|
142.445
|
24,08
|
75,92
|
2009/2010
|
154.846
|
22,16
|
77,84
|
2016/2017
|
177.938
|
22,40
|
77,60
|
2003/04 kampanya yılına göre
2016/17 kampanya yılında şeker üretimi yüzde 25 artmış bulunuyor. Tabloya göre
dünya şeker üretiminin yaklaşık olarak yüzde 75 – 80’i şeker kamışından, yüzde
20 – 25’i de şeker pancarından elde ediliyor.
Dünya üretiminde birinci sırada
Brezilya yer alıyor (2016/17 kampanyası üretim miktarı (40,5 milyon ton.)
Brezilya’dan sonra Hindistan (22,5 milyon ton), Çin (10,9 milyon ton) ve ABD
(8,5 milyon ton) geliyor.
Dünya tüketiminde önde gelen
ülkelerin görünümü aşağıdaki tabloda gösteriliyor.
Tablo 2: Bazı Ülkelerde Şeker Tüketimi (http://pankobirlik.com.tr/ISTATISTIKLER.pdf)
Ülke
|
1.000 Ton Ham değer
|
Hindistan
|
26.300
|
Çin
|
17.250
|
Brezilya
|
12.000
|
ABD
|
11.027
|
Pakistan
|
4.946
|
Meksika
|
4.450
|
DÜNYA TOPLAMI
|
181.009
|
Tabloya göre dünyada en fazla
şeker tüketen ülke Hindistan’dır (26,3 milyon ton.) Onu Çin (17,3 milyon ton)
ve Brezilya (12 milyon ton) izliyor. Aynı sıra ile olmasa da dünyada en fazla
şeker üreten ülkeler aynı zamanda dünyada en çok şeker tüketen ülke konumunda
bulunuyorlar. Bu üç ülkeyi ABD (11 milyon ton) izliyor.
Türkiye’de Şeker Üretim ve Tüketimi
Türkiye'de iklimin uygun olmaması
nedeniyle şeker kamışı yetişmediği için şeker, şeker pancarından elde ediliyor.
Şeker pancarı üretimi yapılan alanın büyüklüğü yaklaşık olarak 320 bin hektar
dolayında yer tutuyor.
Aşağıdaki tabloda yıllar
itibariyle Türkiye’de üretim ve tüketim miktarları yer almaktadır.
Tablo 3: Türkiye’de Pancar Üretimi, Şeker Üretimi
ve Tüketimi (Bin Ton)
Yıllar
|
Pancar
Üretimi
|
Şeker Üretimi
|
Şeker
Tüketimi
|
2004
|
13.259,2
|
1.939,9
|
1.893
|
2010
|
17.463,6
|
2.274,8
|
2.396
|
2016
|
19.593,0
|
2.559,0
|
2.608
|
Tabloya göre 2016 yılında 19,6
milyon ton şeker pancarı üretimi yapılmış, 2.559 bin ton şeker üretilmiş
ve 2.608 bin ton şeker tüketilmiş bulunuyor. Bazı yıllarda üretimden
daha
az tüketim yapılarak fark stoka eklenmiş, bazı yıllarda ise bir miktar
şeker önceki
yıl stokundan tüketilmiş bulunuyor.
Türkiye’de şeker üreten şirketler
aşağıdaki tabloda yer alıyor.
Tablo 4: Şeker Üreten
Şirketler (http://www.turkseker.gov.tr/sektor_raporu_2017.pdf)
Şirket
|
Ünite sayısı / Sahiplik durumu
|
Ürettiği Şeker Türü
|
TürkŞeker
|
25 şeker fabrikası / Kamu
|
Pancar şekeri
|
Pankobirlik
|
5 şeker fabrikası / Kooperatif
|
Pancar şekeri
|
Özel Kesim Şirketleri
|
3 şeker fabrikası / Özel
|
Pancar şekeri
|
Özel Kesim Şirketleri
|
10 şeker fabrikası / Özel
|
Nişasta bazlı şeker
|
Toplam
|
43 fabrika / 25 kamu, 5 kooperatif, 13 özel
|
Tablodaki 43 şeker fabrikasının
toplam üretim kapasitesi 4.141 bin tondur. Bu toplamın 3.151 bin tonluk bölümü
pancar şekerine, 990 bin tonluk bölümü de nişasta bazlı şekere aittir.
Türkiye’de Şeker Pancarı Tarımının Ekonomiye Katkısı
Türkiye’de şeker fabrikalarının
kurulması, şeker ihtiyacını, ithalata zorunlu kalmadan karşılayacak bir
üretimin yapılması ve bunun yanı sıra tarımı ve dolayısıyla çiftçiyi
kalkındırma düşüncesi sonunda ortaya çıkmış bir gelişmedir. Günümüzde şeker
pancarı tarımı 65 il ve yaklaşık 8.000 yerleşim biriminde yapılıyor ve yaklaşık
350.000 çiftçi ailesi pancar tarımı ile uğraşıyor.
Şeker pancarı, bir yandan şeker
üretiminde kullanılırken bir yandan da besi hayvancılığı açısından çok değerli
bir gıda olan yaprak, baş ve posası ile yem bitkisi olarak işe yarar. Şeker
pancarı tarımı, sözleşmeli bir tarım türü olduğu için bu işin tarımını yapan
insanları köye bağlayarak ve ailenin neredeyse tüm bireylerine bir iş olanağı
yaratarak kentlere göçün önlenmesinde de önemli rol oynar. Bu tarım türünün
sözleşmeli olarak yapılması nedeniyle sözleşme yapılan çiftçilere kredi
sağlanarak gerekli olan tarım aletleri, gübre, çeşitli malzeme ve nakdi
yardımlar yapılır. Şeker pancarı ekilen alanlar aynı alanda orman yetiştirilmesiyle
sağlanacak oksijenden 3 misli daha fazla oksijen yaratma gücüne sahip bulunması
dolayısıyla çevre açısından da önem gösterir.
Bütün bu yararları göz önünde
tutularak Türkiye’de bir şeker sistemi kamu kesimi eliyle Cumhuriyetin ilk
yıllarından başlayarak kurulmuş ve yaygınlaştırılmış bulunuyor. 1950’li
yılların başında Pancar Üreticileri Kooperatifi (Pankobirlik) ve Şekerbank
kurulmuş ve böylece pancar üreticilerinin bir kooperatif sistemi çevresinde
örgütlenmesi sağlanmış. Şekerbank eliyle de sektörün kredi sorununun
çözümlenmesi hedeflenmiş, kendi mantığı içinde ideal bir sistem oluşturulmuş.
Bu sistem sayesinde Türkiye,
şeker sorununu çözmüş, ithalata ihtiyaç duymamış, ayrıca köyden kente göçü
önleyen, tarımın ve hayvancılığın her alanında uygulanması gereken tutarlı bir sistem
ortaya çıkarmış bulunuyor.
Sonuç
Bugün üzerinde durulması gereken konu
şekeri üreten fabrikaların kamu kesimi ya da özel kesim elinde olması meselesi
değildir. Üretimi kimin yapacağı ikincil bir meseledir. Asıl mesele bugün
Türkiye’yi şeker konusunda ithalattan koruyan, pancar çiftçisinin köyünü,
kasabasını bırakıp kentlere göçmesini önleyen, hayvancılık için girdi sağlayan bu
sistemin sürdürülüp sürdürülmeyeceği meselesidir. Asıl mesele özelleştirme
sonucunda devletin elinden çıkacak olan bu fabrikaların arsalarının ileride
başka amaçlarla kullanılıp kullanılmayacağı, şeker üretiminin düşüp
düşmeyeceği, ithalatın öne çıkıp çıkmayacağı meselesidir.
Tarım kesimine bütün dünya
inanılmaz destekler verirken Türkiye, son yıllarda, o destekleri kesmenin
sıkıntısını yaşıyor. Desteklerin kesilmesinin sonucu olarak tarımsal üretim ve
hayvancılık giderek güç kaybediyor, bir zamanlar ihraç edilen ürünler ithal edilmeye
başlanıyor, insanlar, köylerinde tarım veya hayvancılıktan para kazanamadığı
için kentlere göç emek zorunda kalıyor. O nedenle temel mesele şeker pancarı
çiftçisinin özelleştirmeler sonucunda aynı duruma düşüp düşmeyeceği
meselesidir.
Bu şirketler özelleştirilecekse,
şirketlerin, gerekli modernizasyonunun da yapılarak, şeker pancarından şeker üretimine
devam etmesi garanti altına alınmalıdır. Bu garanti 5 yıllık sürelerle
sağlanamaz. 5 yıl sonra şekeri ithal etme sıkıntısıyla karşılaşmak söz konusu
olabilir. Devlet yaptırdığı köprü, otoyol, hava limanı gibi yatırımlarda nasıl özel
kesime garantiler veriyorsa özelleştireceği şeker fabrikaları için de bu tür garantiler
alabilmelidir. Ayrıca devlet, şeker üretimini özel kesime devretse bile pancar
çiftçisine kredi, mazot teşviki gibi desteklerinin süreceğini garanti
etmelidir.
Eğer kapitalist sistem içinde
yaşamaya devam edeceksek özelleştirme doğru bir seçimdir. Ama her doğru seçimin
içinde yanlışlar olabilir. Bunları ayıklamak şarttır. Aksi takdirde sistem, kamu
mülkiyetini arar duruma düşer. Bazen sosyal yarar, para kazanmaktan da kâr
güdüsünden de önde gelir. Aksi takdirde sağlık sisteminde devletin işin içine
girmemesi, her şeyi özel kesime bırakması gerekirdi.
Kaynaklar:
Prof. Dr. Necmi İşler, Şeker Kamışı
Konya Şeker, Şekerle İlgili Merak Ettikleriniz
Savlet Gürsel, Şeker Üzerine Not, yayınlanmamış
çalışma.
Pankobirlik, Dünya, AB ve Türkiye Şeker
İstatistikleri
TŞFAŞ, Sektör Raporu 2016
DPT, Şeker Politikalarında Yeni Yönelimler ve
Türkiye’nin Konumu
Besin Değerleri
|
100 gramda
|
Vitaminler ve Mineraller
|
Miktar
|
|
Kalori
|
43 kcal
|
A vitamini
|
33 IU
|
|
Toplam yağ
|
0,2 gr
|
Magnezyum
|
23 mg
|
|
Kolesterol
|
0,0
|
Kalsiyum
|
16 mg
|
|
Sodyum
|
78 mg
|
C vitamini
|
4,9 mg
|
|
Potasyum
|
325 mg
|
Demir
|
0,8 mg
|
|
Karbonhidrat
|
10 gr
|
B 6 vitamini
|
0,1 mg
|
|
Diyet
Lifi
|
2,8 gr
|
|||
Şeker
|
7 gr
|
|||
Protein
|
1,6 gr
|
Kaynak: http://www.mahfiegilmez.com/2018/02/seker-dosyas.html